افزایش تراکم پرورش طیور باعث افزایش چالشهای مربوط به بیماری در آنها شده و پرندگان را نسبت به عوامل بیماریزای مختلف، حساستر کرده است. این افزایش حساسیت، منجر به استفاده از آنتی بیوتیکها برای پیشگیری از بیماری و افزایش رشد شده است؛ اما با افزایش نگرانی های عمومی در مورد مقاومت باکتریایی به آنتی بیوتیکها، استفاده از این افزودنی در دوزهای درمانی یا به عنوان محرک رشد در خوراک طیور، به شدت محدود شده و یا در بسیاری از کشورها حذف شده است؛ لذا، علاقه فزاینده ای به یافتن جایگزین های مناسب برای آنها وجود دارد.
پروبیوتیکها به عنوان افزودنی های خوراکی، جایگزین آنتی بیوتیکها در نظر گرفته می شوند و می توان آنها را به عنوان مکمل های غذایی میکروبی تعریف کرد که با بهبود تعادل میکروبی روده میزبان، تأثیر مفیدی بر میزبان دارند.
در این مقاله، نخست به این می پردازیم که چرا پروبیوتیکها در پرورش طیور جایگزین آنتی بیوتیک شده اند و اصولا پروبیوتیک چیست و چه ویژگیهایی دارد و مکانیسم اثر و مزایا و محدودیت های آن را شرح می دهیم.
آنتی بیوتیکها از جمله پرمصرف ترین افزودنی ها، برای کنترل سلامت پرندگان بودند .آنتی بیوتیکها سالها به عنوان محرک رشد در غلظتهای کمتر از دوز درمانی، استفاده می شدند؛ آنها شاخصهای تولید، مانند وزن بدن و ضریب تبدیل خوراک (FCR) را بهبود می بخشند. استفاده از این افزودنی برای بهبود عملکرد طیور و رشد سریع، نتایج تولید طیور را به حداکثر رسانده بود.
در شرایط عادی، تعادل ظریفی از باکتری های مفید و غیر مفید(بیماری زا) در دستگاه گوارش طیور (GUT) وجود دارد. این تعادل، متاثر از تعاملات و روابط همزیستی و رقابتی است. این جامعه میکروبی یا میکروبیوتا، نه تنها از دستگاه گوارش محافظت می کنند، بلکه بهره وری را افزایش می دهند. اما تحقیقات نشان داد که آنتی بیوتیکها به عنوان محرک رشد، تنوع باکتری های روده را تغییر می دهند و تعداد باکتری های مفید را کاهش می دهند. شواهد قوی نمایانگر این مسئله است که آنتی بیوتیکها ی مصرفی در طیور به عنوان محرک رشد، باعث ایجاد پرنده های مقاوم به آنتی بیوتیک و آلرژیک می شود؛ به همین دلیل استفاده از آنتی بیوتیک به دلیل وجود باقیمانده های غیرقابل انکار در محصولات حیوانی و همچنین آب و خاک، با پیامدهای منفی روبروست.
به همین دلایل از دیرباز، علاقه به یافتن جایگزین هایی برای آنتی بیوتیکها در پرورش طیور وجود داشته است. پروبیوتیکها به دلیل تأثیر آنها در عملکرد جوجه های گوشتی و ایمنی آن در مقایسه با آنتی بیوتیکها، به یک جایگزین بالقوه برای آنتی بیوتیک تبدیل شده اند.
استفاده از پروبیوتیکها به هیچ وجه رویکرد جدیدی نیست؛ در واقع، آنها برای قرن ها به عنوان اجزای طبیعی غذاها یا به عنوان غذاهای تخمیر شده مصرف می شدند (برای مثال ماست).
تطبیق پذیری پروبیوتیکها و این واقعیت که باکتری های مورد استفاده در تولید آنها، بخشی جدایی ناپذیر از دستگاه گوارش حیوانات هستند، آنها را به یک افزودنی خوراکی ایمن تبدیل کرده است که با وجود محدودیت های جدید در استفاده از آنتی بیوتیک، پتانسیل بالایی برای بهبود تولید و سلامت در صنعت طیور و فراتر از آن را، دارند.
برای مطالعه اطلاعات بیشتر در ارتباط با آنتی بیوتیک ها و معایب و مزایای آنها، خواندن مقاله آنتی بیوتیک ها در پرورش طیور را توصیه می کنیم.
طبق تعریف سازمان کشاورزی جهانی (FAO)و سازمان بهداشت جهانی (WHO):
«پروبیوتیکها میکروارگانیسمهای زندهای هستند که وقتی به مقدار کافی مصرف شوند، برای میزبان مفید هستند»
کلمه پروبیوتیک که از زبان یونانی گرفته شده است، به معنای “طرفدار زندگی” است، این واژه در طول سال ها دستخوش تغییرات متعددی شده است. پروبیوتیکها در پرورش طیور را می توان به عنوان گروههایی از میکروارگانیسمهای غیر بیماریزا، خلاصه کرد که با بهبود تعادل میکروبی روده، بر فلور روده طیور (میکروبیوتا) طیور تأثیر مثبت می گذارد.
پروبیوتیکها، با مهارِ تکثیرِ بیش از حدِ میکروارگانیسمهایِ بیماریزا، تعادل میکروبیوتای روده را حفظ می کنند. علاوه بر آن، آنها سیستم ایمنی بدنِ میزبان را فعال و آن را تحریک می کنند تا در برابر هرگونه تهاجم هوشیار بمانند.
استفاده از پروبیوتیکها در پرورش طیور همواره در حال افزایش است؛ در حالیکه در سال 2015، ارزش بازار پروبیوتیک 33 میلیارد دلار بود، در سال 2020، ارزش بازار این افزودنی به 46 میلیارد دلار رسید.
مکانیسم پروبیوتیکها در طیور شامل ورود میکروارگانیسم های مفید به دستگاه گوارش پرندگان به منظور بهبود سلامت و عملکرد کلی و رشد آنها می شود. این میکروارگانیسم های مفید، که عمدتاً از باکتریهای اسید لاکتیک و مخمرها تشکیل شدهاند، از طریق مکانیسمهای متعددی در جهت ایجاد محیط سالم در روده ایفای نقش میکنند:
اما حذف رقابتی به چه معناست؟ به این معنی که، باکتری ها به طور طبیعی رقابتی هستند و سعی می کنند باکتری های بیماری زا را از بین ببرند. باکتری های پروبیوتیک، در صورت استفاده در دوز و غلظت مناسب، به مخاط روده متصل می شوند و در نتیجه یک سد فیزیکی تشکیل می دهند که اتصال باکتری های بیماری زا را مسدود می کند.
در واقع روشی که پری بیوتیک ها در بدن طیور از طریق آن عمل می کنند به این صورت است:
(1)تامین مواد مغذی برای میکروب های مفید، یا (2) فریب دادن باکتری های بیماری زا برای اتصال به الیگوساکاریدها(کربوهیدرات های غیر قابل هضم) به جای مخاط روده است. این امر کلونیزاسیون روده را کاهش می دهد و در نتیجه بروز عفونت را در پرندگان کاهش می دهد. از آنجایی که الیگوساکارید غیرقابل هضم است، میکروبهای متصل شده، در امتداد دستگاه گوارش همراه با غذا حرکت میکنند و همراه با سایر مواد غذایی هضم نشده از دستگاه گوارش پرنده دفع میشوند.
هدف از تغذیه با یک پروبیوتیک، پر کردن دستگاه گوارش بوسیله باکتری های مفید است، بنابراین پاتوژن هایی مانند E. coli، سالمونلا و کلستریدیوم فضای کمتری برای رشد دارند و جذب مواد مغذی هم توسط پرنده افزایش می یابد.
استفاده از پروبیوتیکها در پرورش طیور منجر به افزایش باکتری های مفید در بدن این جانداران می شود و در نتیجه فواید زیر را به دنبال دارد:
در این قسمت برخی از رایج ترین پروبیوتیکهای مورد استفاده برای طیور را معرفی می کنیم :
توجه داشته باشید قبل از افزودن هر گونه مکمل پروبیوتیک، به رژیم غذایی طیور خود برای اطمینان از نتایج مطلوب، مهم است که حتما با دامپزشک یا متخصص تغذیه مشورت نمایید.
برای اینکه پروبیوتیکها برای پرورش طیور کاربردی در نظر گرفته شود، باید دارای ویژگی های زیر باشد:
منابع تولید پروبیوتیکها متفاوت است، می توان آنها را از شیر، غذاهای تخمیر شده، مدفوع یا میکروبیوتای روده طیور جدا کرد. سویه های پروبیوتیک در محیط های آزمایشگاهی کنترل شده با استفاده از محیط های رشدِ مخصوص، کشت و تکثیر می شوند. هنگامی که مقدار کافی از آنها به دست آمد، برداشت می شوند و به اشکال مختلف مانند پودر، مایعات یا ژل فرموله می شوند که می توانند به راحتی در خوراک طیور یا آب مصرفی آنها گنجانده شوند.
افزودن پروبیوتیک به خوراک، رایج ترین نحوه مصرف پروبیوتیک در مرغداری است، در حالی که روش های بسیار دیگری مانند واکسن یا قطره، اسپری، گرانول، قرص، کپسول یا پودر نیز وجود دارد.
در حالی که پروبیوتیکها در پرورش طیور می توانند فواید متعددی مانند بهبود سلامت روده و افزایش پاسخ ایمنی داشته باشند، محدودیت ها و معایب احتمالی خاصی نیز ممکن است هنگام استفاده از آنها به وجود بیاید. شامل:
با وجود همه این محدودیت ها و معایب، پروبیوتیکها همچنان به عنوان یک جایگزین مناسب برای آنتی بیوتیکها، به منظورِ ارتقای سلامت و عملکرد طیور مورد توجه قرار می گیرند. اما همچنان تحقیقات بیشتری برای رسیدگی به این چالش ها و بهینه سازی کاربردِ آنها، مورد نیاز است.